آرکائیسم و کهن گرایی در اشعار علی اکبری جایی ندارد - اسپند دود کن

به گزارش اسپند دود کن، به گزارش خبرنگار خبرنگاران در بوشهر، بشیر علوی، نویسنده، پژوهشگر و منتقد ادبی بوشهری به تازگی نقدی را بر چهار اثر حسین علی اکبری هره دشت، شاعر و استاد دانشگاه - که در بهار سال جاری منتشر شده اند - نوشته است و اشعار این شاعر را مورد کند و کاو قرار داده است. وی این نقد را در قالب یادداشت برای انتشار در اختیار ایبنا قرار داده است که در زیر از نظر مخاطبان می گذرد:

حسین علی اکبری هره دشت، سال 1352 در شهرستان تالش (هشتپر طوالش) دیده به جهان گشود. وی دانش آموخته مقطع دکتری زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه شیراز است و هم اکنون استادیار گروه زبان دانشگاه خلیج فارس بوشهر است.

علی اکبری هره دشت در سال 1399 چهار مجموعه بهداشت در دوزخ و قایق های وارونه و بی ماه و لنگ و ماه چاپ کرده که در این میان دفتر پلنگ و ماه با نشر مایا و سه دفتر دیگر با نشر فصل پنجم به قفسه کتابفروشی ها گسیل شده است.

اشعار دفتر قایق های وارونه مربوط به سال های 1385 تا 1387 و دفتر بی ماه مربوط به سال 1388 و دفتر بهداشت در دوزخ مربوط به سال های 1389 تا 1398 است. دفتر پلنگ و ماه نیز بدون تاریخ سرودن اشعار و شامل اشعار وزنی و کلاسیک شاعر است.

قایق های وارونه

دفتر قایق های وارونه با 61 صفحه و 44 شعر، همگی در فرم سپیدند. از مؤلفه های خوب این دفتر، آغاز خوب و آگاهانه شعر است. اشعار طولانی در این دفتر قوی تر از اشعار کوتاه سروده شده اند؛ اشعاری مانند آسمان ریسمان و سیاه و سفید:

برای نرفتنش/ آسمان ریسمان می بافت/ می توانست بگوید نه/ اما راه باران خورده/ پاها را/ فرا می خواند/ می توانست بگوید نه!/ پشت تلفن مِن و مِن م کرد/ لای کاغذهای مچاله/ دنبال شماره می گشت... (قایق های وارونه، 1399:52)

یا ...به نقطه ای فکر می کنم که در میان بی نهایت هستی/ ذره ای ناچیز است/ و مرا/ با خود می چرخاند و/ می گرداند (همان: 57)

آرکائیسم و کهنه گرایی در این دفتر جای ندارد. واژه ها تُرد و روان هستند و متن تن به چند معنایی نمی دهد و به سادگی می توان به معنای آن رسید. عدم تعلیق معنا در این متن حضور چشمگیری دارد.

در نوگرایی رویکرد این دفتر و همان طور که خواهیم دید در دفترهای دیگر وی نیز نوگرایی بر روی واژگان بسته شده و در محورهایی مانند نحوی، نوگرایی حضور نیافته اند. نگاه متن به قرار دادن واژه هایی بوده که هر چند رنگ و بوی ادبی ندارند؛ ولی با همنشینی با واژه های ادبی، رنگ و بوی ادبی به خود گرفته و متن را زیبا و دلنشین کرده است. واژه هایی مانند تیرچراغ برق، آکورد، تفاله چای، پارتیتور، منگنه، ابوطیاره، کورس، میز تلفن و ...

به سرعت از کنارم گذشتی و/ در غبار پشت سرت محو شدم/ با این ابوطیاره/ تخت گاز هم بروم/ به تو هرگز/ اما/ به مرگ/ حتما (همان: 43) یا آفتاب/ در هیاهوی شبپره ها/ گم می شود/ زمان می ایستد و من/ منگنه می شوم به گوشه عکسی/ که پست می شود به روزنامه (همان: 26)

آغاز ناگهانی از مؤلفه های خوب این دفتر است که علاوه بر نوگرایی در لذت بخشیدن به متن نیز سهم عمده ای دارد. این تکنیک از همان دهه 80 در ادبیات معاصر ما راه افتاد که این متن نیز به خوبی از آن بهره برده است:

این انتها راه بود:/ فصل باران به آخر رسید/ سیل از رودخانه گذشت/ و تنم/ بر فلاتی کوچک/ نشست (همان:31)

نقش اصلی ایماژ دراین متن بر عهده شخیص و تشبیه است که البته تشخیص نقش برجسته تری در این میان داشته است. هر دوی این ایماژها در پویایی و انگیزه بخشی به متن مؤثرند.

در محور بومی گرایی از هر دو گونه زیست بوم شمال و جنوب در این متن استفاده شده که هر دو جریان در رسایی و لذت بخشیدن به متن خوب و بجا عمل کرده و متن را رو به جلو برده و باعث خوش خوانشی اشعار این دفتر شده است:

جنگل/ الوار می شود/ دریا هم/ حصار سنگی دور خانه/ ساقه های دراز تیرهای چراغ برق/ و گنجشکی که تراشه هایش/ به خیابان/ می ریزد (همان:14) یا دریا/ آرام آرام/ دور می شود و/ زمین/ تاریک بر جا می ماند (همان:12)

از دیگر رویکردهای مثبت در این دفتر، حضور مناسب و خوب تصویرهای عمقی با ژرف ساخت ویژه خود. تصویرها از نوع تصویرهای ذهنی با نمادهای پنهان است:

سر بر زمین گذاشته ام/ پرستشگر خدایی نه/ بودایی وارونه ام/ سرم/ بر زمین/ سنگینی می کند و/ اهایم بر آسمان (همان: 41)

عاطفه های متن در این دفتر کلا از نوع فردی هستند و نگاهی به عواطف اجتماعی و انسانی دیده نمی شود. این دفتر چندان تمایلی به محور فرهنگی نداشته و در متن با رویکرد مناسبی در محور فرهنگی روبرو نیستیم.

بی ماه

دفتر بی ماه در 60 صفحه و با 46 شعر در قالب نو سروده شده است. سادگی و روانی در این دفتر نیز ادامه دارد و ظاهرا شاعر بنای کار را بر سادگی و روانی متن گذاشته است.

عاطفه در این کتاب، خود را به طرف دغدغه انسانی کشانده و تا اندازه ای که زیاد نیست، عاطفه انسانی را مدنظر داشته و از عاطفه و تمایلات و احساسات فردی در این دفتر کاسته شده است. پربسامدترین شاهد این ادعا شعر طولانی بی نام است که شاعر به طرف معرفی شرایط انسانی رفته است. البته این حرکت خوب در این شعر با اندکی تأویل قابل دریافت است.

نوآوری، آن هم از گونه واژه ای در این دفتر نیز ادامه دارد و ظاهرا سراینده راستا انتخاب نوآوری را در فرم فقط به محورهای واژگانی سیر می دهد و سراغ نوآوری های نحوی و فرمی نمی رود که این خود به خود سبک و نوع گرایش سبکی متن را معین می کند.

واژه هایی مانند دکه، ماهی فروشی، خیابان، شهری، اسکله، اتوبوس، سوت کشتی، آسمانخراش، ماشین، مغازه، بندر، سانسور، پلاک 19، منزل شخصی و ... از جمله واژه هایی هستند که ادبی نیستند ولی در کنار واژه و متن ادبی قرار گرفته اند و جنبه و جنم ادبی به خود گرفته اند:

ماهی قرمز کوچکی نیست/ که هر روز/ در حباب شیشه ای اش نفس بکشد/ هر صبح/ آبش را عوض کنم/ در برابرش بایستم و تلنگری به شیشه بزنم/ تا تکانی به خود بدهد/ با این که می دانم دیر یا زود خواهد مرد/ اما نترسم و در ذهن/ دکه های ماهی فروشی کنار خیابان را شمارش کنم/ این نهنگ/ سر از ساحل درآورده است (بی ماه، 1399: 57)

از گونه ایماژ، در این متن تشبیه کار بیشتری بر عهده دارد و بیشترین و پربسامدترین صوری که متن و عواطف متن را همراهی می کند، تشبیه است که در رتبه نخست قرار گرفته و به خوبی توانسته وظیفه خود را در برابر سایر عوامل پویایی و اثربخشی متن به انجام برساند. در رتبه بعد صور تشخیص است که از جمله مؤلفه های قوی در پویا نشان دادن متن است.

در محور بومی در این اثر نیز راه به خوبی طی شده و متن با تأثیر پذیرفتن از واژه ها و ایماژهای بومی راستا نیکی برای متن تهیه کرده و در دریافت عاطفه مورد نظر سراینده همکاری فعالی داشته است.

شاید هم به سرت زد/ به این بندر بیایی و/ قایق های وارونه ام را برگردانی و در آب بیندازی/ دریای اینجا/ صیادانی می خواهد که نهنگ هایش را/ از خودکشی منصرف کنند (همان: 32)

بهداشت در دوزخ

بهداشت در دوزخ اثر دیگر شاعر است که در 79 صفحه و با 62 شعر روانه بازار شده است. کوتاهی اشعار که جنم و شُمای اصلی فرم اشعار شاعر است، در این دفتر نیز ادامه دارد و سادگی و روانی نیز ادامه همان دفترها و باورها و سبک اشعار سال های قبل او است.

از حرکت های خوبی که در این دفتر رخ داده و ما شاهدش در دفترهای قبلی وی نبودیم، همنشینی واژه هایی است که ناگهانی کنار واژه های دیگر قرار می گیرند و شعر را غیر مترقبه و ناغافل می کنند. این حرکت در بطن خود، لذتی تولید می کنند که نشاط آور و دلنشین است. مانند حضور واژه خواب در مصراع آخر این شعر:

تلاشم بی فایده است/ این پلک ها/ سنگین تر از آنند/ که فرو نریزند/ دارم به امدادگرانی فکر می کنم که مرا/ از زیر خروارها خواب بیرون خواهند کشید (بهداشت در دوزخ، 1399: 54)

تداعی واژگانی که واژه ای واژه دیگری را به ذهن متن و راوی می آورد از دیگر مؤلفه های خوب این متن است که در شعر برای خوب به آن پرداخته شده است.

شعرهایم/ برای قمری روشن سروده ام/ اما/ تنها مشتری این منظومه/ سیاره ای تاریک است (همان: 42)

در محور نوگرایی و بومی نیز همان ادامه اشعار پیشین شاعر است و اتفاق جدیدی در این متن نیفتاده. به این معنا که عامل تشبیه سرآمدتر از تشخیص است و محور بومی نیز کار خود را خوب و با قرار همیشگی ِمتن انجام می دهد.

کشش بیشتر شاعر در این متن، به طرف عاطفه انسانی است که این خود با توجه به شروه این عاطفه در اشعار سال های قبل شاعر، نوید خوبی است که متن این شاعر اگر با همین فرمان پیش برود از عاطفه فردی و با دغدغه ها و تمایلات رمانتیکش به طرف محورهای انسانی و بشری خواهد رفت. عواطفی که در اشعار روشنی و ماه نو قرار گرفته است:

هزار خورشید هم یک جا طلوع کند/ قدری از ظلمت نخواهد کاست (همان:78)

تصویرهای بومی در این متن نیز بسیار خوش نشسته است و در راستای یاری رساندن به عاطفه مورد نظر متن بوده است: خوشحالم که دوباره آمده ای/ خواب هایم/ بوی صید تازه گرفته اند (همان:38)

پلنگ و ماه

دفتر پلنگ و ماه تنها دفتر وزنی و کلاسیک حسین علی اکبری هره دشت است که در 64 صفحه و 12 شعر کار را آغاز کرده است. شعر اول با داستانی به نام پلنگ و ماه است که نام دفتر نیز از همین شعر برداشت شده است. داستانی طولانی که تقریبا بیش از نیمی از این دفتر را به خود اختصاص داده است. قافیه ها و ردیف های این شعر بسیار پویا و جوندار است.

اتفاق خوب این دفتر، پردازش به محور فرهنگی است، محوری که در دفترهای پیشین شاعر جایش بسیار خالی بود و از سستی های دفترهای پیشین وی محسوب می شد. شاعر در این دفتر، محورهای فرهنگی را که پشتوانه اصلی فکر و فرهنگ متن است، قوی کرده و به آن پرداخته است:

به کنعان بر نخواهد گشت یوسف/ از اقلیمی که زندان دارد و بس (پلنگ و ماه، 1399:46) یا شیرین نشود در دهن تشنه فرهاد/ تلخ است اگر هم سخنی آید از آحاد (همان، 59)

مثل قیصر که گرفتار رخ لیلی گشت/ بی سبب نیست که مجنون شده اند اشعارم همان، 55)

در این دفتر حرکت رو به جلوتری برای رسیدن به محور انسانی رخ داده است. شاعر دغدغه های فردی ندارد و به طرف نوعی عاطفه انسانی پیش می رود که آرزویش رسیدن به نوعی مدینه فاضله انسانی محسوب می شود که نهایتش به رهایی از آسیب ها و نبایدها ختم می شود. شاهد این ادعا شعر سترون و شن باد است.

در نهایت می توان بهره بردن از دو عامل خوب پویاساز؛ یعنی تشخیص و تشبیه و حرکت آرام از عاطفه فردی به طرف عاطفه انسانی و استفاده مطلوب از عناصر بومی از موارد خوب و بجای اشعار این شاعر دانست. البته در کنار این موارد، باید از تُرد بودن زبان و واژگان، سلاست و روانی مفهوم و دسته پنجه نزدن خواننده برای رسیده به عاطفه مورد نظر راوی از دیگر جنم اصلی و بسزای این متن دانست.

انتخاب راوی در اشعار این شاعر از نوع اول شخص مفرد است که با بسامد بالایی این رخ داده و آنجایی که شاعر از عاطفه فردی به طرف عاطفه انسانی سوق یافته، راوی اشعار وی نیز تغییر کرده و خود را به راوی سوم شخص مفرد رسانده و از آن دیدگاه و این زاویه کار را ادامه داده است و در ادامه می توان به تک ابیات هایی زیبا که در اشعار او رخ داده، اشاره کرد که زیبایی و لذت خاص خود را به خواننده می دهد:

حاصل عمر در این منزلگه/ خواب و رؤیاست بیا خوش باشیم (همان، 64) و می توان حضور بسیار اندک محور فرهنگی را که پشتوانه ای مناسب برای متن است، از جمله مواردی دانست که اگر در متن اتفاق می افتاد، کار مطلوب تر انجام می شد. کاری که تا حدودی در دفتر پلنگ و ماه این شاعر رخ داده است.